De digitale stad

Een virtuele wc-deur noemen ze het, bereikbaar via een sticker op de tramhalte. Wie daar zijn smartphone tegenaan houdt, kan anoniem een bericht voor zijn medepassagiers achterlaten. Van gemopper op het weer tot een opmerking over die leuke jongen op lijn 6. ‘Pysäkkiseinä brengt trampassagiers met elkaar in contact’, aldus de website. Een prachtige gedachte.

Maar hé. Was er niet ooit een tijd dat je in de tram gewoon met elkaar kon práten? Mopperen? Of flirten? Die tijd voordat iedereen met koptelefoons op naar zijn beeldscherm zat te staren? Of bestond die tijd niet in dit zwijgzame land met zijn donkere winterdagen?

Wie anno 2012 Helsinki bezoekt, begint het zich af te vragen. Dit is het land van Nokia en het verslavende spelletje Angry Birds. Het eerste land ter wereld dat van internettoegang een burgerrecht maakte. De hoofdstad zelf werd uitgeroepen tot World Design Capital 2012.

Dit is het land van Nokia en het verslavende spelletje Angry Birds. Het eerste land ter wereld dat van internettoegang een burgerrecht maakte.

Maar dat betekent niet dat Finnen alleen maar oog hebben voor hun computer. Integendeel: Helsinki is een voorbeeld van een social city. Waar bedrijven en overheden bijna alles in de smart city bepalen, zijn de inwoners van de social city zelf actief betrokken bij het maken van een betere leefomgeving. Technologie helpt hen daarbij.

Neem Blindsquare, een app die de stad voor blinden ontsluit met behulp van het spelletje Foursquare. Spelers verdienen punten als ze virtueel inchecken op een locatie. Een treinstation of boekhandel die nog niet op de kaart staat, voegen ze zelf toe. Crowdscourced data dus, waar de Blindsquare-gebruiker via een GPS-navigatiesysteem mee is verbonden. Op zijn koptelefoon hoort hij niet alleen waar hij is, maar ook wat het populairste restaurant is binnen een straal van honderd meter: daar hebben de meeste Foursquare-spelers ingecheckt. Blindsquare begon als het hobby-project van een warenhuismedewerker. Nu is de app in negen talen vertaald en wordt hij gebruikt in vijftig landen.

Kleinschaliger maar niet minder interessant is het project ‘Light is History’. De kunstenaars vroegen zestien families een week lang hun energieverbruik bij te houden. De gegevens corresponderen met een lichtzuil op het Hakaniemi marktplein, pal in het centrum. Hoe zuiniger de families, des te feller schijnen de lampen. En die geven weer lichttherapie aan toevallige passanten – heel fijn als het om half vier al schemert. Karthikeya Acharya, die het project mede bedacht: ‘Is energieverbruik een privé-kwestie? Of willen we die informatie delen voor het algemeen belang? Dat soort vragen wilden we oproepen.’ In Californië, vertelt hij, doen buren wedstrijdjes in zuinigheid. Een energiemaatschappij kan dat mogelijk maken door klanten inzage te geven in hun gegevens.

Met dit soort experimenten geven kunstenaars en techneuten de social city vorm. Maar de belangrijkste rol is weggelegd voor de actieve burger.

‘De laatste twee, drie jaar vindt in Helsinki een ware explosie van grassroots-initiatieven plaats’

‘De laatste twee, drie jaar vindt in Helsinki een ware explosie van grassroots-initiatieven plaats’, zegt architecte Hella Hernberg. In haar boek ‘Helsinki Beyond Dreams’ beschrijft ze nachtelijke fietstochten, een tangofestival op een eiland voor de kust, een spontaan straatkoor met tweeduizend stemmen. De trots van de stad is Restaurant Day, inmiddels een internationaal fenomeen. Op die dag mag iedereen restaurantje spelen. De een serveert empanada’s in zijn voortuin, een ander takelt van drie hoog een mandje met loempia’s naar beneden. Met een app stippelen bezoekers hun route uit – en ontdekken plekken in de stad waar ze nooit eerder kwamen.

De flashmob-achtige activiteiten hangen deels samen met ruimtelijke veranderingen. Helsinki groeit. Onlangs werden twee havens verplaatst, en omdat herontwikkeling door de crisis op zich liet wachten, mochten burgers bestemmingen verzinnen voor de braakliggende gebieden. Het werden stadstuinen en culturele podia.

Volgens Hernberg kondigen ze echter ook een tijdperk van meer openheid aan. ‘Mijn ouders groeiden op in een traditioneel land in de schaduw van de Sovjet Unie. Straatmuziek was verboden, drankgebruik werd streng gecontroleerd. De afgelopen decennia, met name na de toetreding tot de EU in 1995, zijn Finnen zich meer op het westen gaan oriënteren. Ze reisden vaker naar het buitenland; tegelijk kwamen hier meer immigranten.’

Niet alle Helsinkiërs waren even blij met deze veranderingen. In Kallio, een voormalige arbeidersbuurt, leidde de komst van een gaarkeuken tot protest. Bewoners vreesden dat de waarde van hun huis zou dalen door de rij alcoholisten en asielzoekers voor de deur. Het stadsbestuur was al bijna gezwicht, toen Erkki Perälä zich roerde.

‘Iedereen is welkom in Kallio,’ schreef Perälä op zijn Facebook-pagina, ‘ook de minderbedeelden.’

Op zijn Facebook-pagina plaatste hij een open brief aan zijn buren. ‘Iedereen is welkom in Kallio,’ schreef hij, ‘ook de minderbedeelden.’ De reacties waren overweldigend: 5000 vind-ik-leuks in drie dagen. Op de bijeenkomst die Perälä vervolgens belegde, kwamen 80 betrokken buren af. Kallio Liike – de ‘Kallio Beweging’ – was een feit.

Vlooienmarkten, politieke discussieavonden, een soepkeuken voor eenzame zielen: via blogs en sociale media brengt Kallio Liike hele massa’s op de been. Op een straatfeest in augustus kwamen tienduizend mensen af – niet slecht voor een stad van 600.000. Natuurlijk kreeg de gemeente klachten over geluidsoverlast. Maar daar had Perälä iets op bedacht: ‘We vroegen mensen ook te schrijven over hun positieve ervaringen. Op het stadhuis waren ze verbaasd: daar hadden ze geen loket voor.’

Want al ligt het Sovjet-tijdperk ver in het verleden, nog steeds is de gemeente Helsinki een log bureaucratisch apparaat. Het tempo van haar online burgers kan zij niet bijbenen. Een dag restaurantje spelen mogen zij wel. Maar wie een marktkraam op Hakaniemi wil opzetten, moet een pak papier van 63 pagina’s doornemen in onbegrijpelijke ambtelijke taal.

‘In de veranderingen die nu in Helsinki plaatsvinden, zie ik een verlangen naar een ander soort samenleving.’

En daarin schuilt een gevaar voor de lange termijn, zegt Bryan Boyer. ‘We moeten oppassen dat we niet verslaafd raken aan pop-up initiatieven.’ Boyer is strategisch ontwerper bij het Finse Innovatiefonds Sitra, dat de overheid adviseert over een duurzame toekomst. Technologie is volgens hem onlosmakelijk verbonden met de cultuur waarin zij wordt gebruikt. ‘In de veranderingen die nu in Helsinki plaatsvinden, zie ik een verlangen naar een ander soort samenleving. Naar een stad waar je gemakkelijk zelfgemaakt eten kunt verkopen. Waar je mensen ontmoet van andere generaties, buurten, etnische achtergronden. In New York, Rome, zelfs Kopenhagen, zijn dat soort interacties onderdeel van het dagelijks leven. In Helsinki komen bewoners nauwelijks hun eigen buurt uit.’

Restaurant Day, zegt Boyer, is meer dan een ludieke actie om de strenge voedselvoorschriften te omzeilen. ‘Zo begon het wel, in mei 2011. En voor een klein aantal deelnemers zat ‘m daarin de lol. Maar voor veel anderen was het een serieuze poging om een bedrijfje te starten. Het is zonde dat uit die honderden pop-ups niet één restaurant is voortgekomen. Mensen stoppen bloed, zweet en tranen in zo’n project. De volgende dag is al die energie verdampt. Als je tegelijk een topzware overheid in stand houdt, kost dat op lange termijn geld. Een dure verzorgingsstaat als Finland kan zich dat niet veroorloven.’

In plaats van het systeem te omzeilen, zegt Boyer, zouden de Finnen het van binnenuit moeten hervormen. ‘Niet het festival of de vlooienmarkt zelf, maar de ontstaansgeschiedenis ervan is belangrijk.’ Sitra ontwikkelde Brickstarter, een website en app die burgers stap voor stap helpt bij het realiseren van hun plannen. Door te beschrijven op welke obstakels ze stuiten, leggen ze hun kennis voor anderen vast.

Het klinkt tegenstrijdig: de social city van Helsinki wordt gemaakt door haar bewoners. Wat blijft daar van over als je het gaat institutionaliseren?

De social city van Helsinki wordt gemaakt door haar bewoners. Wat blijft daar van over als je het gaat institutionaliseren?

Het antwoord zal moeten komen van mensen als Erkki Perälä. De jonge activist werd, mede door zijn Facebook-vrienden, onlangs tot gemeenteraadslid gekozen. Eén van zijn agendapunten: ambtenaren meer laten bloggen, Facebooken en Twitteren. En burgers op die manier meer betrekken bij de alledaagse politiek.

Tegelijk ziet hij geen gevaar in het luchtige karakter van een beweging als Kallio Liike. ‘Ons succes heeft tot hoge verwachtingen geleid. Het ene buurtfeest is nog niet afgelopen of mensen vragen wanneer het volgende is. Maar holle tradities zeggen me niets. Wij doen dingen omdat we ze leuk vinden, niet omdat ze moeten. Volgens mij is dat typisch voor de digitale generatie. Het ene komt op, het andere verdwijnt: we leven in het hier en nu.’